Πώς η ποίηση μεταμορφώνει την ψυχή και τον εγκέφαλό μας

Μπορεί ο Απρίλιος να είναι ο μήνας που γιορτάζει η ποίηση, αλλά το ερώτημα παραμένει: Τι μπορεί να κάνει ένα ποίημα. Σ’ αυτό το ερώτημα ο ποιητής Darius V. Daughtry παραδέχεται τη δύσκολη αλήθεια: Όσο κι αν το απολαμβάνεις, ένα ποίημα δεν μπορεί να σώσει τη ζωή σου. Από μόνο του, ένα ποίημα δεν μπορεί να διορθώσει την αδικία, να αποτρέψει τη βία ή να σβήσει τα λάθη που έχουμε κάνει.

Αλλά όπως γράφει ο Daughtry- μπορεί “να σας κάνει να επιπλέετε… να σας συστήσει στον εαυτό σας… Αναρωτιέμαι πού θα βρισκόμασταν αν οι μάζες γνώριζαν / τι ακριβώς μπορεί να κάνει ένα ποίημα“.

Οι ερευνητές άρχισαν να ασχολούνται σχετικά πρόσφατα με τη μελέτη των επιπτώσεων της ποίησης στην ευημερία και τον εγκέφαλο. Παρ΄όλα αυτά, μπορεί να μας εκπλήξει το “τι θα μπορούσε να κάνει ένα ποίημα…” και το πώς η ποίηση αλλάζει τον εγκέφαλό μας, σύμφωνα με το greatergood.berkeley.edu.

Τα οφέλη της ανάγνωσης ποίησης

Διάφορες μελέτες διαπιστώνουν ότι η ποίηση μπορεί να ωφελήσει τη σωματική και ψυχική μας ευεξία. Μια μελέτη του 2023 διαπίστωσε ότι οι συμμετέχοντες σε μια εικονική κοινότητα ποίησης COVID-19 είχαν οφέλη για την ψυχική υγεία- άλλες έρευνες διαπιστώνουν ότι η θεραπεία που ενσωματώνει την ποίηση μπορεί να βελτιώσει την ευημερία των ατόμων που βρίσκονται σε φροντίδα.

Μια μελέτη του 2022 διαπίστωσε ότι η θεραπεία δημιουργικής έκφρασης με τη χρήση ποίησης ήταν ένα ισχυρό εργαλείο υποστήριξης του τραύματος για ασυνόδευτους ανήλικους πρόσφυγες από το Αφγανιστάν- και οι δραστηριότητες ποίησης έχουν συνδεθεί με τη βελτίωση της αυτογνωσίας, την υγιέστερη λειτουργία και την αύξηση των θετικών κοινωνικών αλληλεπιδράσεων, ιδίως όταν εφαρμόζονται παράλληλα με τη θεραπευτική αφήγηση ιστοριών, για άτομα με ορισμένους ανθυγιεινούς μηχανισμούς αντιμετώπισης.

Η έρευνα αυτή έχει προκαλέσει νέο ενδιαφέρον για τους τομείς της βιβλιοθεραπείας και της ποιητικής θεραπείας, που εκπροσωπούνται από την Εθνική Ένωση για την Ποιητική Θεραπεία και τη Διεθνή Ομοσπονδία για τη Βιβλιο/Ποιητική Θεραπεία, οι οποίες προσφέρουν προγραμματισμό, πιστοποίηση και το περιοδικό The Journal of Poetry Therapy.

Αν και ο όρος «βιβλιοθεραπεία» ορίζεται ποικιλοτρόπως, μερικές φορές περιλαμβάνει την ανάγνωση ποίησης και δείχνει πολλά υποσχόμενη για τη βελτίωση της υγείας. Η ποιητική θεραπεία είναι κατάλληλη για να δώσει φωνή και να κατασκευάσει νόημα από τις βασικές μεταφορές που έχουν οι ασθενείς για τη ζωή τους, υποστηρίζουν μελετητές από το Πολιτειακό Πανεπιστήμιο του Κολοράντο.

Εκτός από τα ατομικά οφέλη, η ποίηση μπορεί επίσης να μας βοηθήσει να αναπτύξουμε ενσυναίσθηση ο ένας για τον άλλον και, με τον τρόπο αυτό, να ενισχύσουμε τις σχέσεις μας. Το 2021, ερευνητές του Kent State University έθεσαν αυτήν την ιδέα σε δοκιμασία, διερευνώντας κατά πόσον η ποίηση θα μπορούσε να μειώσει το στίγμα κατά των ατόμων που είναι φυλακισμένα.

Οι συμμετέχοντες στις φυλακές έγραψαν ποιήματα για την παιδική τους ηλικία και οι ερευνητές συνέκριναν τις αντιδράσεις των ανθρώπων στα ποιήματα και σε άλλο υλικό. Διαπίστωσαν ότι ενώ η προσωπική επαφή με φυλακισμένα άτομα ήταν η πιο ισχυρή δύναμη κατά του στίγματος, τα ποιήματα ήταν σημαντικά πιο αποτελεσματικά στον εξανθρωπισμό των συγγραφέων τους από ό,τι οι ειδήσεις.

Στην πραγματικότητα, οι ειδήσεις που απεικόνιζαν θετικά τους φυλακισμένους οδήγησαν στην ίδια αντίδραση με τις εντυπωσιακές ειδήσεις για την υποτροπή.

Οι συγγραφείς υποψιάστηκαν διάφορες αιτίες: Πρώτον, η τέχνη ενός ατόμου αποτελεί υπενθύμιση της ανθρωπιάς του. Επιπλέον, ο «ποιητής» είναι μια φιλοκοινωνική ταυτότητα -ένας ρόλος που θεωρείται ευρέως ως συνεργάσιμος και χρήσιμος για την κοινωνία- ενώ η ταυτότητα του «κρατούμενου» αντιμετωπίζεται λιγότερο θετικά. Και η προοπτική της παιδικής ηλικίας θα μπορούσε επίσης να έχει κάνει τη διαφορά, επειδή η κοινή γνώμη είναι πιο ανοιχτή στην επανένταξη των ανηλίκων.

Ανεξάρτητα από τον συνδυασμό των παραγόντων, ήταν αδύνατο να αγνοηθεί ότι τα ποιήματα αυτά βοήθησαν τους αναγνώστες να δουν τους συγγραφείς υπό νέο πρίσμα.

Ο ερευνητής Jeroen Dera αναρωτήθηκε αν κάτι παρόμοιο μπορεί να συμβαίνει στην ομάδα συγγένειας #poetry του TikTok. Αυτή η άτυπη κοινότητα στη δημοφιλή εφαρμογή κοινωνικής δικτύωσης αποτελείται από αυτοαποκαλούμενους ερασιτέχνες ποιητές και αναγνώστες που ανταλλάσσουν στίχους, με κοινό που ξεπερνούσε τα 70 δισεκατομμύρια χρήστες τη στιγμή της μελέτης του Dera.

Προηγούμενη έρευνα της Lili Pâquet είχε υποδείξει ότι ενώ η ποίηση που μοιράζεται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης συχνά θεωρείται ρηχή, οι επικριτές που την απορρίπτουν ως χαμηλού επιπέδου ή τετριμμένη παραβλέπουν το σημαντικό πνεύμα της αυτοβοήθειας.

Η Pâquet πίστευε ότι αντί να απομονώσουν περαιτέρω την ακαδημαϊκή κουλτούρα από το λαϊκό ενδιαφέρον, οι μελετητές θα έπρεπε να αναγνωρίσουν αυτά τα ποιήματα ως νόμιμα – έτσι ο Dera διεξήγαγε τη δική του ανάλυση των αναρτήσεων στο #poetry και τις σχετικές ετικέτες.

Διαπίστωσε ότι το περιεχόμενο του #poetry, αντιστεκόμενο στα στερεότυπα των μέσων κοινωνικής δικτύωσης της άμεσης ικανοποίησης και αντ’ αυτού προτρέποντας σε διαφοροποιημένες κριτικές συζητήσεις καθώς και σε θεραπευτικές εφαρμογές, ανταποκρινόταν σε αυτό που είναι τελικά τα πραγματικά προσόντα της ποίησης: τη χρήση της γλώσσας για να ενώσει το μυαλό και την καρδιά. Περαιτέρω, αντανακλούσε την επιθυμία για γεφύρωση πολιτισμών, σύνδεση και διαμόρφωση κοινότητας ομοϊδεατών και όχι επιχειρηματικότητας και προσωπικού ενδιαφέροντος.

Δεν ήταν απλώς «νόμιμη» ποίηση – ήταν επίσης προσανατολισμένη στις σχέσεις, παρά τις συνήθεις εμμονές της πλατφόρμας της στο κέρδος. Όλα αυτά είναι ενθαρρυντικά – και ποιοτικά. Δεν γνωρίζουμε πολλά για το τι συμβαίνει για τους σχολιαστές περιεχομένου ποίησης, όπως οι αναρτήσεις που μελέτησε ο Dera, οι οποίοι αστειεύονται “Ποιος κόβει κρεμμύδια;” και δηλώνουν ότι αισθάνονται ανατριχίλα.

Προκειμένου να αξιολογηθεί αντικειμενικά η συναισθηματική αντίδραση, θα πρέπει τουλάχιστον να αποδειχθεί ότι αυτές οι αναφορές σχολιαστών περί «ανατριχίλας» είναι πραγματικές.

Αυτός είναι ο εγκέφαλός σας στην ποίηση

Μπείτε στην “Goosecam”, μια εξειδικευμένη κάμερα που έχει σχεδιαστεί για να καταγράφει ανατριχίλα σε φιλμ με εντυπωσιακή, επιστημονική ακρίβεια.

Ακούγεται ανόητο, αλλά αυτό ακριβώς χρησιμοποίησαν οι ερευνητές σε μια μελέτη του 2017 από το Ινστιτούτο Max Planck για την Εμπειρική Αισθητική. Τεχνικές που παντρεύουν την ψυχοφυσιολογία, τη νευροαπεικόνιση και τα αρχεία συμπεριφοράς – όπως οι συμμετέχοντες που έκαναν κλικ σε ένα κουμπί όταν ένιωθαν ρίγη – βοήθησαν αυτή την ομάδα να μετρήσει τις συναισθηματικές αντιδράσεις στις απαγγελίες ποίησης.

Η ομάδα παρατήρησε ότι μια περιοχή του εγκεφάλου η οποία εμπλέκεται στην ευχαρίστηση που ονομάζεται επικλινής πυρήνας, συμπεριφέρθηκε μοναδικά ως απάντηση στην ποίηση, δείχνοντας ότι οι ακροατές μπορούν να αισθανθούν την πιο αισθητική ευχαρίστηση ενώ δείχνουν φυσιολογικούς δείκτες αρνητικών συναισθημάτων. Όταν οι άνθρωποι «συγκινούνται» περισσότερο, φαίνεται να προέρχονται από ένα πολύπλοκο μείγμα ευχαρίστησης και πόνου.

Ακόμη πιο ενδιαφέρον, η περίπλοκη υλικοτεχνική υποστήριξη του πειράματος για την παρακολούθηση της αίσθησης του ρίγους, του επέτρεψε να εντοπίσει βασικά «ανατριχιαστικά χαρακτηριστικά της ποιητικής γλώσσας», συμπεριλαμβανομένων των θέσεων των λέξεων (ρίγη ήταν πιο πιθανό να συμβούν στα άκρα των γραμμών, των στροφών ή των ποιημάτων) και των πράξεων ομιλίας (οι συμμετέχοντες ήταν πιο πιθανό να αισθάνονται ρίγη κατά τη διάρκεια γραμμών ή φράσεων που κωδικοποιούν την κοινωνική επικοινωνία ή το συναίσθημα), όπως η χρήση αντωνυμιών δεύτερου προσώπου όπως “εσείς”).

Ένα άλλο άρθρο του 2016, στο οποίο η Christina Wu του University College London εξήγησε τις αρχές της γνωστικής νευροεπιστήμης μέσα από τον φακό του ποιήματος του T.S. Eliot “The Love Song of J. Alfred Prufrock”, αποκαλύπτει την ψυχολογία του γιατί αισθανόμαστε αισθητική ευχαρίστηση από ποιητικά φαινόμενα.

Ενώ άλλες ανθρώπινες απολαύσεις, όπως τα ρολά κανέλας (ή πιο επιβλαβείς ουσίες που ερευνήθηκαν από ψυχολόγους), ενεργοποιούν το «σύστημα επιθυμίας» του εγκεφάλου που βασίζεται στην ντοπαμίνη, η αισθητική ευχαρίστηση προέρχεται από ένα πιο «ανιδιοτελές ενδιαφέρον» – μια γοητεία χωρίς επιθυμία που συνδέεται περισσότερο με το «σύστημα συμπάθειας» του εγκεφάλου μας που βασίζεται στα οπιούχα και τα κανναβινοειδή, γράφει.

Ο Wu εξηγεί ότι ο εγκέφαλός μας αντλεί ευχαρίστηση από την ποίηση με βάση τέσσερις κατηγορίες εμπειριών:

Πραγματοποίηση συνδέσεων, ειδικά σε απόσταση. Δίνει ευχαρίστηση στον εγκέφαλο όταν ξεμπερδεύουμε τους απίθανους συσχετισμούς μιας έξυπνης μεταφοράς ή θεμάτων και μοτίβων σε ένα κομμάτι. Αυτό ικανοποιεί την παρόρμηση αναγνώρισης μοτίβων του εγκεφάλου μας και είναι ακόμη πιο ευχάριστο αν συνδέουμε έννοιες που δεν φαίνεται να σχετίζονται πολύ.

Επίλυση προβλημάτων, ειδικά όταν ένα πρόβλημα αντιστέκεται στην επίλυση. Η επίλυση προβλημάτων, ομοίως, είναι πιο χημικά ικανοποιητική όταν είναι δύσκολη.

Σε ένα ποίημα που αντιστέκεται στην ερμηνεία, καθώς ξεμπερδεύουμε και κατασκευάζουμε το νόημα σε ένα σημείο, ενώ σε ένα άλλο θέτουμε ερωτήματα, η μεγαλύτερη νοητική μας προσπάθεια οδηγεί στην πραγματικότητα σε αυξημένα συναισθήματα ευχαρίστησης.

Προβλέποντας και επιβεβαιώνοντας ή αμφισβητώντας τις προβλέψεις μας. Όσο μεγαλύτερο είναι το χάσμα μεταξύ της πρόβλεψής μας και του αποτελέσματος, τόσο μεγαλύτερη είναι η πιθανή συναισθηματική αντίδραση.

Μάθηση, ειδικά όταν αυτή περιλαμβάνει τη συμφιλίωση. Η μάθηση ανταμείβει τον εγκέφαλό μας με περισσότερη ευχαρίστηση όσο περισσότερη νευρική δραστηριότητα έχουμε.

Η αισθητική της ποίησης μπορεί να είναι ένα νέο σύνορο για τη νευροαπεικονιστική έρευνα, αλλά ήδη είναι σαφές ότι υπάρχει πλούσια ευχαρίστηση που μπορεί να αποκτηθεί από την ενασχόληση με τα ποιήματα.